ررسي هويت و كاركرد سازمان‌هاي اطلاعاتي و امنيتي با جاسوس‌ها و كاركردشان گره خورده است. از همين روست كه سازمان‌هاي امنيتي را با عنوان سازمان‌هاي جاسوسي نيز مي‌شناسند.

اين عنوان از ميزان فراگيري و عام بودن استفاده از جاسوس‌ها براي كسب اطلاعات در سازمان‌هاي امنيتي كشورهاي مختلف حكايت دارد.

بعضي از جاسوس‌ها به سبب اهميت كاركردشان يا جنجال‌هاي خبري شكل گرفته حول آنها، به شهرت زيادي در جهان رسيده‌اند.

برخي نيز به دليل روش‌هاي فريبكارانه و كار همزمان براي دستگاه‌هاي جاسوسي رقيب عمدتا پس از برملا شدن راز يا گيرافتادنشان شهرتي به هم زده‌اند.

هرچه باشد در تمام نقاط دنيا به كارگيري جاسوس‌ها يكي از مهم‌ترين ابزارهاي سازمان‌هاي امنيتي در رقابت‌ها و جنگ هاي اطلاعاتي و امنيتي است.

در اينجا مروري داريم بر معروف‌ترين جاسوس‌هاي قرن اخير؛ البته كه اين ليست مي‌تواند بلندبالاتر از اين باشد و نام‌هاي ديگري را نيز شامل شود.

1- مارتا هاري؛ جاسوس آلمان‌ها

مارگارتا گريتجه كه متولد هلند بود در پاريس به رقاصي و فحشا مشغول بود.

او سال 1905 پس از جدايي از همسرش كار خود را شروع كرد و نام مارتا هاري را براي خود برگزيد.

او زندگي بي‌بند و باري داشت و با ثروتمندان حشرونشر مي‌كرد و در ادامه با بسياري از سياستمداران و افسران ارشد نظامي رفت و آمد پيدا كرد.

هلند در جريان جنگ اول جهاني اعلام بي‌طرفي كرد و همين مساله به مارتا اجازه مي‌داد آزادانه از مرز كشورهاي اروپايي عبور كند.

او در اين دوره از سوي دستگاه اطلاعاتي بريتانيا به ظن جاسوسي براي فرانسه تحت نظر قرار داشت هر چند فرانسوي‌ها بعدها اين مساله را رد كردند.

در ژانويه 1917 وابسته نظامي آلمان در مادريد پيام راديويي محرمانه‌اي براي برلين ارسال كرد كه در آن به اظهارات جاسوسي با اسم رمز H21 اشاره شده بود.

دستگاه اطلاعاتي فرانسه اين پيام را رمزگشايي كرد و مشخص شد H21 كسي نيست جز مارتا. مارتا در سيزدهم فوريه 1917 در پاريس بازداشت و به اتهام جاسوسي محاكمه شد. او به اعدام محكوم شد و در سپتامبر همان سال در چهل و يك سالگي به جوخه اعدام سپرده شد.

2- كمبريج 5؛ جاسوسي براي اتحاد جماهير شوروي

اگر اهل تاريخ باشيد حتما نام «كمبريج 5» را شنيده‌ايد؛ چرا كه داستان جاسوسي پنج دانشجوي دانشگاه كمبريج بريتانيا براي اتحاد جماهير شوروي حكايتي معروف است.

اين گروه دانشجويي به واسطه گرايش‌هاي كمونيستي جذب KGB شدند و در سال‌هاي جنگ دوم جهاني و در تمامي سال‌هاي دهه 50 سده گذشته براي روس‌ها جاسوسي كردند.

كيم فيلبي، رهبر اين حلقه بود كه يكي از موفق‌ترين جاسوس‌هاي تاريخ لقب گرفته است. اعضاي ديگر اين گروه را دونالد مك‌لين، گاي بورگس، آنتوني بلانت و جان كارن‌كراس در برمي‌گرفت.

مك‌لين، بورگس و فيلبي در دهه 1960 و زماني كه احساس كردند حلقه محاصره دستگاه‌هاي اطلاعاتي به دور آنان تنگ‌تر شده و امكان دستگير شدن‌شان وجود دارد از بريتانيا گريخته و به اتحاد جماهير شوروي وقت فرار كردند.

بلانت و كارن‌كراس در بازجويي‌ها به جاسوسي براي شوروي اقرار كردند، اما در دادگاه اين اتهام را نپذيرفتند. كران‌كراس در روند محاكمه ادعا كرد تحت شكنجه اقرار كرده عضو پنجم گروه است.

به هرحال دادگاه رسيدگي‌كننده اين دو را مجرم شناخت و با توجه به قوانين بريتانيا كه حداكثر مجازات جاسوسي براي كشوري دوست 14 سال زندان است به تحمل حبس محكوم شدند.

3- ژوليوس و اتل روزنبرگ؛ جاسوسي براي اتحاد جماهير شوروي

ژوليوس و اتل روزنبرگ از كمونيست‌هاي آمريكا بودند كه به ارسال اطلاعات هسته‌اي محرمانه ايالات‌متحده براي شوروي متهم شدند.اين دو اولين بار در سال 1936 در مجمع كمونيستي يانگ ملاقات كردند و ثمره ازدواج آنان با هم دو فرزند بود.

ژوليوس در 1942 به خدمت سازمان اطلاعاتي شوروي (KGB) درآمد و خيلي زود به جاسوس ارشد شوروي در آمريكا تبديل شد.

او به اطلاعاتي فوق‌محرمانه در مورد ساختار هواپيماهاي جاسوسي U2 دست يافت كه به سرنگوني يكي از اين هواپيماها بر فراز خاك شوروي در 1960 منجر شد.

در طول دوره‌اي كه ژوليوس با روس‌ها همكاري داشت، خيلي‌ها را براي جاسوسي به نفع شوروي به خدمت گرفت. او هزاران سند از سازمان هوافضاي آمريكا (ناسا) را در اختيار KGB گذاشت.

يكي از كساني كه با ژوليوس همكاري داشت گروهبان ديويس گريس‌گلاس بود كه در مركز تحقيقات هسته‌اي لس‌آلاموس كار مي‌كرد و اسناد زيادي را از طريق او در اختيار روس‌ها گذاشت.

دستگاه‌هاي اطلاعاتي آمريكا اولين‌بار در 1951 به روزنبرگ‌ها ظنين شدند. اين زوج در 1953 به اعدام با صندلي الكتريكي محكوم شدند. اين حكم همان سال در زندان سينگ‌سينگ به مرحله اجرا درآمد.

4- الدريخ آمس؛جاسوسي براي اتحاد جماهير شوروي

پرونده الدريخ آمس، آمريكا را تكان داد. آمس كارمند اداره ضدجاسوسي سازمان اطلاعاتي آمريكا (CIA) بود كه سال 1994 و پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي به جاسوسي براي اين رژيم متهم شد.

اولين ماموريت آمس در سيا، شناسايي جاسوسان شوروي در تركيه بود و براي اجراي اين ماموريت چند سالي در استانبول تركيه اقامت گزيد.

او به دليل مشكلات مالي بعدها به دام KGB افتاد و جاسوس روس‌ها شد.

او بعدها به دفتر اروپايي سازمان سيا منتقل شد؛ جايي كه به فهرست تمامي جاسوسان نفوذي آمريكا در KBG و ارتش سرخ دسترسي داشت.

اطلاعاتي كه او در اختيار روس‌ها گذاشت به شناسايي و دستگيري حداقل صدنفر از جاسوسان آمريكا در شوروي سابق و مرگ ده نفر از آنها منجر شد.

اتهام او انتقال اطلاعات مربوط به جاسوسان غرب در شوروي در ازاي دريافت 4.6 ميليون‌دلار بود. دريافت همين پول و زندگي مجلل او عاملي شد براي به دام افتادنش.

سيا كه از 1985 متوجه به دام افتادن جاسوسانش در شوروي شده بود به دنبال عامل درز اطلاعات به KGB بود. آمس عاقبت دستگير و به حبس ابد محكوم شد.

او در حال پشت سر گذاشتن اين حكم در زندان آلن‌وود در ايالت پنسيلوانياست و هرگز مشمول عفو نخواهد شد.

5- كلاوس فوچس؛ جاسوسي براي اتحاد جماهير شوروي

زندگي فوچس دستمايه ساخت سه فيلم جاسوسي بوده است. فوچس آلماني‌تبار كه فيزيكداني برجسته بود شهروندي ايالات‌متحده را داشت و در مركز تحقيقات هسته‌اي لس‌آلاموس كار مي‌كرد.

فوچس يكي از دانشمنداني بود كه در توليد اولين بمب اتمي نقش به سزايي ايفا كرد و در پروژه توليد اولين بمب هيدروژني هم مشاركت فعالانه‌اي داشت.

او در دوران تحصيل در آلمان و قبل از مهاجرت به آمريكا در دوره دانشگاه با فعالان حزب كمونيست آلمان رابطه داشت. او با روي كار آمدن نازي‌ها در سال‌هاي مياني دهه 30 سده گذشته به بريتانيا گريخت و در آنجا دكتراي فيزيك خود را گرفت.

براي مدت كوتاهي با برنامه توليد بمب اتم بريتانيا مشاركت داشت و در همين دوره بود كه شروع به همكاري با KGB كرد.

در سال 1943 به آمريكا مهاجرت كرد و بلافاصله جذب پروژه منهتن براي توليد بمب اتم شد و كارش را در لس‌آلاموس شروع كرد.

به مدت دو سال اطلاعات محرمانه در مورد بمب هيدروژني را در اختيار روس‌ها مي‌گذاشت كه در سال 1946 با رمزگشايي از پيام‌هاي محرمانه KGB دستگير شد.

او به 14 سال زندان محكوم شد كه با گذشت 9 سال آزاد شد. به زادگاهش آلمان بازگشت و تا زمان مرگش در سال 1988 از اين كشور خارج نشد.

6- رابرت هانسن؛ جاسوسي براي ايالات‌متحده

اين كه يك مامور اطلاعاتي آمريكا به جاسوسي دوجانبه بدل شده و براي 20 سال اطلاعات محرمانه بفروشد به تنهايي براي نشان دادن اهميت پرونده هانسن كافي است.

هانسن كه از اواخر دهه 70 سده گذشته به خدمت سازمان اطلاعاتي آمريكا در آمده بود در سال 2001 و پس از لو‌‌رفتن نوار مكالماتش با يك جاسوس روس پس از 20 سال همكاري با KGB به دام افتاد.

سازمان ضدجاسوسي سيا پس از لو رفتن اين نوار هانسن را تحت نظر قرار داد و عاقبت هنگامي كه با رابط خود براي انتقال اطلاعات در پاركي در شمال ويرجينيا قرار داشت، بازداشت شد.

از نظر بسياري از كارشناسان اطلاعاتي هانسن يكي از موفق‌ترين جاسوس‌هاي دوجانبه و البته از مخرب‌ترين آنها در تاريخ ايالات‌متحده بوده كه ساختار داخلي سيا را براي روس‌ها برملا كرده است.

نكته تناقض‌آميز اين كه مسئوليت اصلي هانسن در سيا شناسايي جاسوسان دوجانبه بود. او قرباني طمع خود شد و گمان مي‌رود در برابر ارائه اطلاعات محرمانه به روس‌ها طي 20 سال حدود 1.5 ميليون‌دلار پول گرفته باشد. هانسن هم در حال پشت سر گذاشتن محكوميت حبس ابد خود بدون برخورداري از عفو در يكي از زندان‌هاي فدرال در مريلند است.

7- جاناتان پولارد؛ جاسوسي براي رژيم صهيونيستي

پرونده پولارد هنوز باز است. جاناتان يهودي- آمريكايي است كه سال‌ها اطلاعات محرمانه كشورش را در اختيار موساد قرار مي‌داد.

پولارد كه به عنوان تحليلگر اطلاعاتي در سيا مشغول به كار بود براي سال‌ها با موساد هم كاري داشت و رونوشت همه اسناد و مدارك محرمانه‌اي را كه در اختيار داشت به رابطان اسرائيلي خود مي‌داد.

اداره ضدجاسوسي سيا در سال 1985 به پولارد ظنين شد و او را تحت نظر گرفت.

اين روند دو سال بعد به دستگيري پولارد منجر شد و دادگاهي در سال 1987 او را به حبس ابد محكوم كرد و او هم‌اكنون در حال پشت ‌سر گذاشتن دوران محكوميت خود است.

رژيم صهيونيستي در سال 1995 به پولارد تابعيت داد و خواستار آزادي او شد اما مديران موساد و ساير مقامات اسرائيلي تا سال 1998 حاضر به پذيرش جاسوسي پولارد براي تل‌آويو نشدند.

اين پرونده يكي از جدي‌ترين چالش‌هاي ديپلماتيك بين واشنگتن و تل‌آويو را رقم زد و نگراني‌هاي زيادي بين آمريكايي‌ها پيرامون ماهيت روابط آمريكا‌ ـ‌ اسرائيل به وجود آورد.

بنيامين نتانياهو، نخست‌وزيررژيم صهيونيستي كه تاكنون چند بار در اين منصب بوده به وضوح از پولارد حمايت به عمل آورده و در چند نوبت خواستار عفو و آزادي او شده است. نتانياهو در سال 2002 با حضور در زنداني كه پولارد در آن دوران محكوميت خود را مي‌گذارند با وي ديدار كرد.

8- لورنس فرانكلين؛جاسوسي براي رژيم صهيونيستي

دومين پرونده جاسوسي كه جنجالي در روابط آمريكا و اسرائيل به وجود آورد مربوط به لورنس فرانكلين از كاركنان وزارت دفاع ايالات‌متحده بود كه به عرضه اطلاعات محرمانه مربوط به ايران به شوراي روابط عمومي آمريكا و اسرائيل (AIPAC) متهم شد.

فرانكلين كه به اطلاعات محرمانه در مورد پرونده هسته‌اي ايران و سياستگذاري در مورد ايران در وزارت دفاع آمريكا دسترسي داشت در چند مورد اين اطلاعات محرمانه را به رابطان خود در ايپك منتقل كرده بود.ماجرا زماني شروع شد كه شبكه خبري CBS در سال 2004 گزارشي در مورد تحقيق دايره تحقيقات جنايي پليس آمريكا (FBI) در مورد پرونده جاسوسي از وزارت دفاع به نفع اسرائيل خبر داد.

اندكي پس از پخش اين گزارش فرانكلين به اتهام جاسوسي به نفع اسرائيل بازداشت و در ژانويه سال 2006 ميلادي از سوي دادگاه به تحمل 13 سال زندان محكوم شد.

اين حكم با درخواست استيناف متهم مورد بازنگري قرار گرفت و دوران محكوميت فرانكلين به 10 ماه كاهش يافت كه اين حكم شگفتي ناظران امور قضايي در آمريكا را به دنبال داشت.

ايپك لشكري از وكلا را به خدمت گرفت تا فرانكلين از عقوبت خلاصي يابد. تلاش‌هاي آنان به ثمر رسيد و او با وجود محكوميت قطعي تبرئه شد.